Historia i występowanie
Żyto przywędrowało do Europy z Azji Środkowej, w której rosło od Anatolii po Turkiestan. W tamtym rejonie do tej pory rosną dzikie formy tej rośliny. W Europie żyto początkowo również występowało dziko i było chwastem. Jednak później ze względu na jego niewielkie wymagania zaczęto je uprawiać w całej Europie Środkowej i Północnej.
Na bliskim wschodzie i w Azji Środkowej żyto zaczęto uprawiać prawdopodobnie około 4000 lat temu, choć niektóre źródła mówią, że dopiero 2000 – 3000 lat temu. Do Europy dotarło w 1800 – 1500 r. p.n.e., ale uprawiane jest od około 1000 r. p.n.e. Uprawę rozpoczęli Germanie, którym żyto służyło za zboże chlebowe, a następnie zainteresowali się nim Słowianie i Celtowie. W tamtym okresie w Europie uprawiano inne gatunki zbóż głównie pszenice i jęczmień. Jednak warunki uprawy zaczęły się pogarszać, klimat stał się surowy, a gleby były słabe i żyto, które ma mniejsze wymagania klimatyczno – glebowe zaczęło wypierać pszenice i jęczmień. Na tereny obecnej Polski żyto przywędrowało prawdopodobnie na początku tzw. okresu rzymskiego. W okresie wczesno – piastowskim żyto ozime było powszechnie uprawiane obok pszenicy, jęczmienia, prosa i owsa.
Najstarsze znalezione przez archeologów ziarna żyta pochodzą ze stanowiska neolitycznego Can Hasan III w Turcji. Ziarno to pochodzi z około 6500 r. p.n.e., jednak nie można ustalić czy było to zboże celowo uprawiane czy chwast. Z kolei w Polsce na Opolszczyźnie w miejscowości Dzielnica archeolodzy znaleźli ziarnko żyta, które pochodzi z przed 6000 lat. Już wcześniej znajdywano na naszym terenie pojedyncze ziarna żyta z tego okresu, jednak naukowcy uważali dotychczas, że mogło dojść błędu w datowaniu. Tym razem jednak dowody archeologów są mocne. Dalsze badania mogą dać odpowiedź ma pytanie czy wbrew wcześniejszym ustaleniom żyto jednak dotarło do nas znacznie wcześniej niż się uważa i czy osadnicy z Dzielnicy jako pierwsi w tej części Europy uprawiali żyto.
Życie pisał już Pliniusz Starszy, jednak nie miał zbyt pochlebnego zdania o tym zbożu. Uważał, że zrobione z niego wypieki są niesmaczne i źle działają na układ trawienny. Chleb z mąki żytniej cieszył się za to dużą popularnością w Średniowieczu na pograniczu francusko – niemieckim. Wtedy też nastąpił gwałtowny wzrost gospodarczego znaczenia tego zboża.
Uprawa
Żyto jest jedną z najważniejszych upraw w polskim rolnictwie. Po pszenicy jest drugim zbożem chlebowym uprawianym w naszym kraju. I mimo iż w ostatnich latach ilość produkowanego przez Polskę żyta wyraźnie zmalała, jesteśmy nadal na pierwszym miejscu na świecie pod względem wielkości jego zbiorów. Żyto jest uprawiane głownie na terenach Polski Środkowej i Wschodniej oraz na Pojezierzu Wielkopolskim i Pomorskim. Są to tereny charakteryzujące się mało żyznymi glebami, na których uprawa innych zbóż jest często nie opłacalna.
Wymagania żyta
Spośród zbóż uprawianych w Polsce żyto ma najmniejsze wymagania glebowe. Może być uprawiane na glebach lekkich, ubogich w składniki odżywcze, kwaśnych o pH 4,5 – 6,5. Jeśli gleba ma odpowiedni odczyn pH żyto reaguje zwyżką plonów. Na słabszych glebach żyto może również dawać dobry ilościowo i jakościowo plon.
Zboże to nie ma też dużych wymagań wodnych. Spowodowane jest to silnie rozwiniętym systemem korzeniowym żyta. Największe zapotrzebowanie na wodę występuje w okresie od strzelania w źdźbło do koszenia, czyli wtedy gdy wzrost jest najintensywniejszy. Jednak zbyt duże ilości wody nie są dla żyta korzystne, gdyż powodują jego bujny wzrost, a co za tym idzie podatność na wyleganie (przewracanie się łodyg pod wpływem warunków atmosferycznych) oraz w okresie dojrzewania sprzyja porastaniu ziarna (przedwczesne kiełkowanie ziarniaków w kłosie).
Żyto charakteryzuje się wysoka odpornością na mróz i nie ma dużych wymagań cieplnych podczas całego okresu wegetacyjnego. Kiełkuje już w temperaturze 2o C i wytrzymuje mrozy do – 25ºC. W porównaniu z innymi zbożami dobrze znosi również wysokie temperatury. Jednak temperatura powyżej 30o C powoduje, że wzrost żyta zostaje zahamowany wzrostu a okresu wegetacji znacznie skrócony.
Przygotowanie pola
Pole pod żyto można przygotować systemem orkowym lub bez-orkowo. Przygotowując pole do uprawy należy uwzględniać polepszenie lub zachowanie odpowiedniej struktury gleby oraz oszczędzać wodę już zmagazynowaną w glebie. Uprawki należy ograniczyć do niezbędnego minimum, ale nie należy o nich zapominać, gdyż może to doprowadzić do przesuszenia gleby. Należy za to unikać kultywatorowania i stosować tylko lekkie brony. Najlepszym przedplonem dla żyta są rośliny strączkowe, uprawiane na zielonkę lub nasiona. Dobrym przedplonem są także ziemniak i owies. Za najgorszy przedplon uznaje się zboża ozime.
Termin siewu żyta
Aby uzyskać odpowiednio wysoki plon żyto musi być wysiane wcześnie w odleżaną glebę. Termin rozpoczęcia siewu żyta zależy od rejony Polski. Termin siewu żyta ozimego najwcześniej wypada w północno – wschodniej Polsce (5 - 20 września), najpóźniej w rejonach zachodnich (15 – 30 września). Żyto jare sieje się w najwcześniej w terminie 15 – 25 marca w rejonach południowo-zachodnich i zachodnich, a najpóźniej 1 – 10 kwietnia na terenach północno-wschodnich.
Głębokość siewu żyta
Nasiona żyta powinny być wysiane na odpowiedniej głębokości. Powinny być one umieszczone na głębokości nie większej niż 2 – 3 cm. Siew na głębokości poniżej 3 cm dopuszcza się tylko w przypadku gorszych warunków wilgotnościowych. Głębsze siewy powodują opóźnienie wschodu zboża, osłabiają rośliny, ograniczają krzewienie i skracają czas wegetacji jesiennej, co prowadzi do obniżenia plonów.
Nawożenie żyta
Żyta nie należy nawozić obornikiem, gdyż utrudnia to osiadanie gleby i przygotowanie ziemi pod siew. Gdy gleba jest kwaśna należy zastosować wapno węglanowe. Przy niskiej zasobności gleby w magnez zaleca się stosowanie wapna magnezowego. W zależności od jakości gleby można też stosować nawozy zawierające fosfor i potas. Nawozy azotowe należy stosować ostrożnie. Zbyt duża ich dawka powoduje pogorszenie wartości wszystkich parametrów jakościowych ziarna. Aby uzyskać wysokie plony warto jest stosować nawozy mikroelementowe zawierające siarkę, miedź, molibden i cynk.
Zbiór żyta
Zbiór żyta przypada na III dekadę lipca lub II dekadę sierpnia w zależności od lokalizacji uprawy. Jeśli termin zbioru jest opóźniony dochodzi do nadmiernego porastania ziarna i obniżenia jakości plonów. W pierwszej kolejności zbiera się ziarno przeznaczone na materiał siewny i na cele konsumpcyjne.
Produkty z żyta
Głównym celem uprawy żyta jest ziarno. Uzyskuje się z niego mąkę (ciemną lub jasną) przeznaczoną do wypieku chleba. Jeżeli w chlebie udział maki żytniej wynosi minimum 90% otrzymujemy wtedy chleb żytni, jeżeli wynosi co najmniej 50% otrzymujemy pieczywo mieszane. W Polsce żyto używa się do wyrobu różnych gatunków chleba np. pytlowego, „baltonowskiego”, pumpernikla czy pieczywa chrupkiego. Chleb żytni ma tą przewagę nad wypiekami z innych gatunków mąki, że znacznie wolniej wysycha, czyli dłużej zachowuje swoja świeżość.
Żyto jest również używane do produkcji kaszy manny, płatków śniadaniowych i makaronów. Wykorzystuje się je też w przemyśle gorzelniczym do wyrobu spirytusu i różnych gatunków wódek. Z mąki żytniej razowej robi się zakwas do tradycyjnej polskiej zupy – żurku. Ziarno zboża jest wykorzystywane nie tylko w przemyśle spożywczym, ponad połowa światowych zbiorów tej rośliny przeznaczona jest na cele pastewne. Roślinę tę wykorzystuje się w całości, jako pasza może służyć nie tylko ziarno, ale również słoma czy żytnie otręby.
Autor: Redakcja Bakalie.com
