Historia i występowanie
Orzech włoski w środowisku naturalnym rośnie w południowo-zachodniej oraz środkowej i wschodniej Azji, a także w południowo-wschodniej Europie we Francja oraz na Bałkanach w Rumuni, Bułgarii, czy Grecji. Natomiast uprawiany jest w wielu rejonach świata między innymi w Ameryce Północnej i Południowej, przede wszystkim w Kalifornii i Chile.
Orzechom włoskim w starożytności przypisywano niebiańskie pochodzenie. Archeolodzy znaleźli w siedzibach ludzkich skamieniałe skorupki orzecha mające 8 tys. lat, a historia uprawy tego drzewa sięga 2500 lat p.n.e. W pierwszym wieku naszej ery o uprawie orzechów wspominał Pliniusz Starszy w dziele "Historia naturalis". O orzechach mówi się też w Pieśni nad pieśniami. Orzech włoski pochodzi z zachodniej Azji, a w rejon Morza Śródziemnego dotarł w I wieku p.n.e. Był bardzo ważnym składnikiem miejscowej diety, ale również uprawiano go dla cennego, odpornego na szkodniki drewna stanowiącego świetny materiał budowlany. Do zachodniej i północnej Europy orzech włoski dotarł w czasach Cesarstwa Rzymskiego prawdopodobnie w IV wieku n.e. Na Wyspach Brytyjskich pojawił się w XVI wieku, choć niektóre źródła mówią też o czasach rzymskich. W XVII orzech ten dotarł również Ameryki Północnej i Południowej.
Według legendy pierwsze orzechy włoskie do Polski przywiózł z Rzymu w XII w. dominikanin św. Jacek, pochodzący z rycerskiego rodu Odrowążów. Zostały one zasiane przez dominikanów na ziemi sandomierskiej, gdzie przyjęły się znakomicie i zostały nazwane przez miejscową ludność Jackami. Jednak źródła historyczne mówią, że orzech ten dotarł do nas z Rumuni, a dokładnie z Wołoszczyzny i pierwotnie był nazywany orzechem wołoskim.
Lecznicze działanie orzecha włoskiego było znane już od dawna. Jego liście jako środek przeciwzapalny, przeciw-wrzodowy, odkażający, przeciwkrwotoczny i ściągający stosowali Lonicerus i Matthiolus w XVI wieku. Z kolei w XIX wieku Negrier-Anders zalecał orzech włoski przeciwko skrofulozie, a Aschenbrenner przy zapaleniu migdałków. Liście orzecha włoskiego były tez stosowane w leczeniu stanów zapalnych w przebiegu dny oraz w leczeniu wyprysków o chorób jelit oraz jako środek czyszczący krew.
Z kolei olej orzechowy był wykorzystywany od XV w. przez artystów malarzy. Używał go miedzy innymi Leonardo da Vinci, który opracował specjalną recepturę otrzymywania tegoż oleju. Z dobrze wysuszonych orzechów robił miazgę, którą mieszał z niewielką ilością wody. Tak przyrządzoną papkę wystawiał na słońce, a gromadzący się na jej powierzchni olej zbierał za pomocą waty. Powstały w ten sposób olej używał do wytwarzania farb oraz utrwalanie powłok swoich dzieł. Olej orzechowy wykorzystywał też Antonio Stradivarius do utrwalania powierzchni skrzypiec.
Uprawa
Uprawa orzechów włoskich nie jest tak popularna w Polsce jak uprawa jabłek, śliwek czy gruszek, ale mimo to drzewa te często spotyka się w naszych sadach i ogrodach. Warto jest je uprawiać ze względu na smaczne i zdrowe owoce. Aby uprawa przyniosła nam oczekiwane plony powinniśmy zapoznać się z wymaganiami tego drzewa. W przeciwnym razie możemy nie doczekać się plonów, a orzechy będą często chorować.
Sadzenie orzecha włoskiego
Przed posadzeniem orzecha powinniśmy wybrać odpowiednie do tego celu miejsce. Ważne jest, aby nie była to bez odpływowa niecka, bo może to doprowadzić do wymarznięcia orzecha. Ziemia powinna być żyzna, przepuszczalna, zasobna w wapń, o odczynie zbliżonym do obojętnego. Jeśli gleba jest podmokła, gliniasta i kwaśna orzechy źle rosną i słabo owocują. Najlepiej wybrać stanowisko z wystawą południową lub południowo – zachodnią, gdyż orzechy włoskie preferują miejsca ciepłe i słoneczne. Orzechy są odporne na mróz i nawet jeśli przemarzną, potrafiła się zregenerować. Jednak późnowiosenne przymrozki mogą spowodować zamieranie pędów kwiatowych i w konsekwencji brak owoców. Orzechów nie należy sadzić w bliskim otoczeniu innych roślin, ponieważ wydzielany przez nie juglon jest substancją hamująca wzrost i rozwój innych roślin.
Są dwie metody rozmnażania orzecha włoskiego. Bardziej popularne jest rozmnażanie z siewu, jednak nie daje ono szybkich plonów, drzewo owocuje dopiero po 8, a nawet 15 latach, a uzyskane w ten sposób drzewka są gorszej jakości. Znacznie lepsze efekty daje rozmnażanie wegetatywne przez szczepienie. Przy tej metodzie owoców możemy się spodziewać już po 2-4 latach. Ponieważ rozmnażanie wegetatywne może być trudne dla amatorów najlepiej jest kupić gotową sadzonkę w szkółce. Najlepszym terminem do zakupu i sadzenia drzewek orzecha włoskiego jest jesień (przełom października i listopada). Posadzone w tym terminie drzewko ma czas na regenerację uszkodzonego przy przesadzaniu systemu korzeniowego. Jednak można je też sadzić późną wiosną. Miejsce w którym chcemy posadzić drzewo należy dokładnie odchwaścić i głęboko przekopać. Rośliny sadzimy w dość szerokim otworze o głębokości około 30 cm na dnie którego należy umieścić ziemię ogrodniczą wymieszaną z kompostem. Następnie w wykopanym otworze umieszczamy bryłę korzeniową i obsypujemy ją do połowy dobra ogrodniczą ziemią, a następnie obficie podlewamy. Gdy woda wsiąknie w glebę zasypujemy resztę otworu ziemią, a podłoże wokół drzewka ugniatamy. Aby młode drzewka nie były narażone na złamania lub uszkodzenia przy silnym wietrze należy je palikować. Drzewka sadzimy w odstępach ok. 4-6m.
Formowanie koron
Jeżeli nie uformujemy korony młodego drzewa na odpowiedniej wysokości (1,5 – 2 m) wypuści ono gałęzie zbyt nisko i będą one później przeszkadzać w koszeniu trawy i zbieraniu orzechów. Ponadto gałęzie rosnące nisko są narażone na przymrozki, a rosnące na nich owoce na gnicie. Jeśli mamy drzewa orzecha włoskiego w ogrodzie dostosowujemy jego koronę do naszych potrzeb, w sadach wysokość pni dobiera się do używanego sprzętu. Każdy nowo posadzony orzech powinien być przycięty. W późniejszych latach potrzebne jest także cięcie sanitarne i prześwietlające. Najlepiej przycinać orzechy w sierpniu, drzewo przycinane wiosną jest podatne na infekcje.
Pielęgnacja orzechów włoskich
Orzech włoski jest dość odporny na suszę. Dzięki korzeniowi palmowemu czerpie wodę z głębszych warstw podłoża. Młode, świeżo posadzone rośliny należy jednak często podlewać, gdyż nie mają jeszcze dostatecznie rozwiniętego systemu korzeniowego. Orzech nie wymaga zbyt intensywnego nawożenia. Wystarczy, jeżeli raz do roku zasilimy go kompostem lub na wiosnę użyjemy wieloskładnikowy, długo działający nawóz mineralny. Powinniśmy rozsypać nawóz równomiernie wokół pnia drzewa nieco poza zasięg jego korony.
Najczęstszą chorobą orzechów włoskich jest antraknoza wywoływana przez grzyba Gnomonialeptostyla. Choroba atakuje przede wszystkim liście, ale również pędy i owoce. Inne choroby orzechów to bakteryjna zgorzel orzecha włoskiego czy mączniak prawdziwy. Orzechy mogą tez być narażone na występowanie szkodników takich jak mszyce zdobniczki orzechowe, przędziorki, gąsienice, pędraki i inne larwy. Aby ustrzec się przed szkodnikami należy palić opadłe liście, które mogą być źródłem infekcji. Należy też wycinać i palić porażone pędy i liście. Młode orzechy włoskie zabezpieczamy na zimę słomą lub kopczykiem ziemi.
Owocowanie orzechów włoskich
Nie musimy zbierać orzechów z gałęzi, gdy są wystarczająco dojrzałe same spadną. Zbieramy je co 2-3 dni. Z zebranych orzechów należy szybko usunąć okrywy, które łatwo pękają na dojrzałych owocach. Jeśli nie usuniemy okryw, orzechy mogą ściemnieć lub spleśnieć. Zebrane orzechy suszymy w suchym pomieszczeniu np. rozsypujemy je cienka warstwa w ażurowych skrzynkach.
Produkty z orzechów włoskich
Olej z orzecha włoskiego
Olej z orzecha włoskiego zwany tez olejem orzechowym jest pozyskiwany w wyniku tłoczenia na zimno miąższu orzechów włoskich. Ma kolor jasno żółty, czasem zielonkawy, temperaturę wrzenia +386 °C i krzepnięcia −27 °C. Jego smak jest intensywnie orzechowy z nutą karmelu. Należy go jadać na zimno. Świetnie sprawdza się jako dodatek do sałatek z orzechami oraz do ryb, białego mięsa i warzyw. Może być też dodawany do naleśników, ciast i deserów. Jest stosowany w kuchni chińskiej, francuskiej i włoskiej. Nie powinien być używany do smażenia w wysokich temperaturach, gdyż traci wtedy swój aromat i ma skłonność do gorzknienia. Niestety w Polsce olej z orzechów włoskich nie jest zbyt popularny. Wynika to przede wszystkim z jego wysokiej ceny. Litr tego oleju kosztuje przeszło 100 zł. W krajach śródziemnomorskich, we Francji, Australii i Nowej Zelandii jest znacznie tańszy i można go kupić już za mniej niż 6 euro za litr. W gospodarstwach ekologicznych we Francji czy krajach śródziemnomorskich cena tego oleju może dochodzić nawet do 100 dolarów za litr. Jednak olej orzechowy możemy też tłoczyć w domu. Należy zaopatrzyć się w tym celu w specjalną ręczną lub elektryczną prasę do wyciskania oleju.
Właściwości zdrowotne oleju orzechowego
Olej ten zawiera w sobie kwasy linolenowy (omega-3), linolowy (omega-6), oleinowy, elagowy, niewielką ilość nasyconych kwasów tłuszczowych i witaminy A, B i E. Jedna jego łyżka pokrywa połowę zapotrzebowania na kwasy omega-3 i 10% zapotrzebowania na witaminę E. Obniża ciśnienie tętnicze i cholesterol LDL. Działa też przeciwzapalnie i przeciwstresowo. Dlatego jest polecany osobom cierpiącym na nadciśnienie i mającym problemy z sercem. Wpływa też korzystnie na pracę mózgu i zalecany jest osobom uczącym się i pracującym intelektualnie. Dzięki zawartości witamin A i E polecany jest też dla osób z problemami skórnymi. Ułatwia pozbycie się egzemy i opryszczki, łagodzi objawy łuszczycy i opóźnia procesy starzenia skóry. Zawarty w oleju orzechowym kwas elagowy unieszkodliwia substancje rakotwórcze i pomaga na zatrucia i bóle żołądka.
Olej orzechowy w kosmetyce
Również w kosmetyce olej orzechowy ma duże zastosowanie. Dzięki dużej zawartości kwasów tłuszczowych nadaje skórze miękkość i sprężystość. Przynosi ulgę suchej, wrażliwej i zniszczonej skórze. Nawilża i regeneruje skórę dojrzałą, zapobiega powstawaniu zmarszczek. Jest naturalną ochroną przeciwko promieniom UV. Można go nanosić bezpośrednio na skórę jako olejek do masażu. Stosowany jest też w kremach do wysuszonych dłoni, pod oczy, kosmetykach do cery dojrzałej, alergicznej, wrażliwej czy suchej. Może być też stosowany do pielęgnacji przesuszonych włosów, może jednak przyciemnić ich kolor.
Inne zastosowanie oleju z orzechów włoskich
W dawnych czasach olej orzechowy był często używany przez malarzy do produkcji farb i zabezpieczania obrazów. Jest tez używany do utrwalania wyrobów z drewna, a zwłaszcza tych, które mają kontakt z żywnością. Jest też używany przez producentów drewnianych elementów broni.
Autor: Redakcja Bakalie.com
