Jarzębina w poezji
Nie tylko mimozami, ale i jarzębiną jesień się zaczyna. I nic nie szkodzi, że Julian Tuwim trochę namieszał, bo nie chodziło o mimozę tylko o nawłoć olbrzymią, a drzewo z pięknymi czerwonymi owocami, to w zasadzie, jarząb pospolity. Obydwie te rośliny zwiastują nieuchronny koniec lata.
Jarzębina to jedno z najpiękniejszych rodzimych drzew. Zdobi parki, ogrody i skwery. Rośnie dziko przy drogach, na łąkach, w lasach, na miedzach i wszędzie wygląda ślicznie.
Tę dekoracyjną roślinę warto nie tylko podziwiać, ale również korzystać z jej przymiotów smakowych i wybitnych właściwości zdrowotnych.
"Przed domem jarzębina
Ku ziemi się ugina.
Widzisz, coraz to śmielej
Jesień sobie poczyna."
Jerzy Liebert
Jedno z najpiękniejszych polskich drzew
Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) to drzewo z rodziny z różowatych od wieków wpisane w polski krajobraz. Poza południowymi krańcami, gdzie jest zbyt gorąco, spotkać je można w Europie, Azji Mniejszej i na Syberii. W zamierzchłych czasach jarzębinowymi owocami ptasznicy wabili ptaki w pułapki i stąd pochodzi łacińska nazwa drzewa. Słowa aves cupare w wolnym tłumaczeniu znaczą „łowiąca ptaki”. Ptasia skłonność do tych owoców znalazła także odzwierciedlenie w jej niemieckiej nazwie Vogelbeerenbaum, czyli „ptasie drzewo”.
Jarząb rośnie dziko na skrajach lasów, na polanach, łąkach i nieużytkach, a także na górskich zboczach. Należy do roślin wybitnie wytrzymałych, radzi sobie na prawie wszystkich glebach i jest jednym z najwyżej rosnących drzew liściastych. W Alpach jej zasięg dochodzi do 2000 m n.p.m.
Jest to drzewo o średniej wysokości, dorasta do 7-9 metrów. Żyje od 80 do 120 lat. Najstarszym jarzębem pospolitym jest liczący około 150-160 lat okaz, rosnący na wyspie Wolin we wsi Lubin. Jest też najprawdopodobniej największy - ma 15 m wysokości i 185 cm obwodu.
Jarząb pospolity ma gładką, jasnopopielatą korę, rzadką koronę i złożone liście, które jesienią przebarwiają się na złotopurpurowy kolor.
Białe, zebrane w szczytowe baldachogrona kwiaty o niezbyt przyjemnym zapachu pojawiają się w maju. Owocuje od końca sierpnia do października. Zebrane w kępach kuliste i mięsiste szupinki, mylnie zwane jagodami, są początkowo pomarańczowe, aby ostatecznie pięknie zabarwić się na czerwono. Długo, nawet po opadnięciu liści pozostają na drzewie, czasem aż do końca zimy. W smaku świeże owoce są cierpkie i gorzkie, ale mają wybitne właściwości lecznicze.
Odmiany jarzębiny
Poza pospolitym w Polsce dziko rośnie jeszcze siedem innych gatunków jarzęba:
- jarząb brekinia (brzęk),
- jarząb karpacki,
- jarząb sudecki,
- jarząb grecki,
- jarząb szwedzki,
- jarząb mączny,
- jarząb nieszypułkowy.
Do tego trzeba doliczyć ich mieszańce i gatunki wyhodowane i uprawiane przez człowieka. Jednym słowem jest ich bez liku. A wszystkie prześliczne.
Stare opowieści mówią, że jarzębina znalazła się na świecie, żeby go ozdobić oraz nakarmić ptaki i dzikie zwierzęta. Rzeczywiście, owoce jarzębiny chętnie jedzą prawie wszystkie mniejsze gatunki ptaków zimujących w Polsce. Największymi ich amatorami są drozdowate - kos, drozd śpiewak, kwiczoł oraz jemiołuszki, jarząbki, zięby i gile. Chętnie raczą się nimi także zwierzęta leśne - borsuki, sarny, jelenie, dziki, wiewiórki i inne małe gryzonie. Nie tylko ptaki i roślinożerne ssaki, ale także drapieżniki, takie jak lisy czy łasice zjadają owoce jarzębiny. Wszyscy ci smakosze na dużą skalę pomagają rozsiewać nasiona rośliny.
Wróżby i wierzenia - na dobry urodzaj, szczęście w miłości i ...
Zakorzeniony w tradycji i kulturze europejskiej jarząb w wierzeniach ludowych zyskał znaczenie mistyczne.
W Islandii czczono go jako święte drzewo. Położone na grobie gałązki jarzębiny miały chronić zmarłych przed mocami zła. Ta tradycja do dziś podtrzymywana jest w krajach skandynawskich. W Niemczech wierzono, że jarząb chroni domostwo przed uderzeniami piorunów. Finowie wróżyli pogodę z przysłowia „jarzębina dwóch ciężarów nie nosi", czyli albo owoce, albo woda. Im drzewo rodziło więcej owoców tym mniej deszczowa miała być jesień. Wróżba ta dotyczyła także nadchodzącej zimy.
W Anglii jarzębina odstraszała wiedźmy i stąd jej angielska ludowa nazwa „drzewo czarownic”. Powstrzymywała także duchy zmarłych od opuszczenia grobów.
Z jarząbowego drewna robiono różdżki dla radiestetów, a druidzi celtyccy strugali z niego magiczne laski.
W symbolice kwiatowej jarząb oznacza radość i powodzenie. Celtycki horoskop mówi, że urodzeni pod jej znakiem (między 1 a 10 kwietnia oraz między 4 a 13 października) to ludzie wrażliwi, delikatni i pełni wdzięku, ale jednocześnie i odporni i opanowani. Ponadto nieprzewidywalni, pamiętliwi i wymagający w miłości.
Oczywiście nie zabrakło miejsca na jarzębinę w polskich wierzeniach ludowych. Obowiązkowo dodawano jej gałązki do dożynkowych wieńców, zapewniając sobie urodzaj na następny rok. Jarzębina była też opiekunką zakochanych i przynosiła szczęście w miłości oraz odpędzała nocne strachy, dlatego wielu miało przy sobie jej owoce.
Jarzębina była też traktowana jak wyrocznia. Jeśli jarząb zaczynał zrzucać swe korale wczesną jesienią, przepowiadał zbliżającą się wojnę, epidemię lub nieurodzaj. Wierzono również, że owoce jarzębiny obniżają pobudliwość płciową. Gałązka powieszona nad łóżkiem panny lub chłopca miała powściągnąć nieskromne chęci.
Nie wszystkie narody odbierały jarząb jako drzewo dobroczynne. Łemkowie na przykład uważali je za siedlisko diabła. Według ich podań właśnie na jarzębinowym drzewie powiesił się Judasz.
Na dobre zdrowie – jarzębina leczy i zapobiega
Już starożytni medycy znali i wykorzystywali wybitne właściwości zdrowotne jarzęba, lecząc choroby serca, niewydolność nerek, hemoroidy i biegunki. Ludowa medycyna od wieków stosowała go, jako skuteczny środek na przeczyszczenie, zioło moczopędne i hamujące krwawienia oraz przy reumatyzmie i chorobach płuc.
W jarzębinie jest trzy razy więcej witaminy C niż w pomarańczach. Zawiera też dużo minerałów, witaminę K i P. Ponadto jest źródłem polifenoli - naturalnych antyoksydantów. Ma dwa razy więcej beta-karotenoidów niż marchew. To substancje, które zapobiegają rozwojowi chorób nowotworowych, obniżają poziom złego cholesterolu, zmniejszają ryzyko zawału oraz chronią oczy i skórę
Dziś jarzębina jest jedną z ważnych roślin w ziołolecznictwie. Jeśli ktoś cierpi na awitaminozę, arteriosklerozę, ma nadciśnienie, zaburzenia układu moczowego i pokarmowego lub reumatyzm, powinien zainteresować się jarzębiną.
Należy jedynie pamiętać, że surowe owoce jarzębiny zawierają toksyczny kwas parasorbowy, który w większych dawkach może wywołać zatrucie, mdłości, biegunki, a nawet uszkodzić układ moczowy. Rozkłada się on jednak podczas suszenia, gotowania albo mrożenia i jarzębina staje się zupełnie bezpieczna. Jednocześnie pozbywa się goryczki, nic nie tracąc na wartościach leczniczych.
Jarzębinowe pyszności
W kuchni wykorzystuje się owoce jarzębiny w postaci świeżych owoców, suszu, a także przetworów. Konfitura z jarzębiny to do doskonały dodatek do sosów i potraw z mięs, zwłaszcza tych bardziej tłustych. Jest bardzo popularna w krajach skandynawskich.
Z owoców przygotowuje się soki, dżemy, marmolady konfitury, kompoty i herbatki. Jarzębinę możemy z powodzeniem łączyć z innymi owocami. Bardzo smaczny jest dżem jabłkowo-jarzębinowy lub dynia z dodatkiem jarzębiny. Zaletą jarzębiny jest jej wybitna odporność na obróbkę termiczną, więc przetwory zachowują dużo właściwości świeżych owoców.
Jarząb pospolity wykorzystywany jest również do produkcji aromatycznych wódek oraz likierów.
Wybierając się na zbiory, warto posmakować owoców. Nawet sąsiadujące drzewa, mogą rodzić zupełnie różne owoce - jedne ostre w smaku, inne zaś łagodniejsze. Zbieramy je po pierwszych przymrozkach lub mrozimy. Przemrożone owoce mają łagodniejszy smak i są mniej gorzkie.
Jarzębina w kosmetyce i w stolarstwie
Mało znane i niedoceniane są właściwości kosmetyczne jarzębiny. Owoce działają ściągająco, antybakteryjnie i odżywczo. Kremy, kompresy i płukanki z dodatkiem tych owoców likwidują cienie pod oczami, zapobiegają rozszerzaniu naczynek i zmniejszają opuchliznę. Ograniczenie rozwoju grzybów oraz bakterii powoduje, że skóra staje się gładsza i pozbawiona wyprysków.
Drewno jarzębinowe znajduje zastosowanie w stolarstwie, ponieważ jest dość twarde, elastyczne i ma ładny układ słojów. Dawniej robiono z jarzębiny laski, flety, fujarki i klepki do beczek.
Ciekawostki o jarzębinie
Finowie zbierają rocznie około miliona kilogramów jarzębiny. Opisano przypadek pijanego kosa, który niepewnie trzymał się na nogach, używał skrzydeł, żeby utrzymać równowagę i opierał się o ścianki swojego schronienia. Okazało się, że wraz z pobratymcami, zjadł sfermentowane owoce z pobliskiej jarzębiny.
Najwięcej owoców jarzębiny zużywa przemysł spirytusowy do wyrobu likierów i wódek. Po raz pierwszy wyekstrahowano kwas sorbinowy właśnie z jarzębu. Stosowany jest jako konserwant w przemyśle przetwórczym.
Autro: Redakcja Bakalie.com
